Aleksinac, vječni grad

Aleksinac, večni grad, tri puta rušen je, od čega dva puta do temelja i danas stoji. Teško je i reći koliko je star.
U V vijeku pri dolasku Vizantijske pojavljuje se prvi zapis o naselju Vakupu.
Grad se nalazi u podnožju Jastrebca, velikog planinskog masiva ili tačnije na obzoru Malog Jastrebca i na ušću Moravice u Južnu Moravu. Jedna strana planine je prilagođena turizmu sa etno- selom i skijalištem, dok je druga netaknuta, odnosno ukrašena stvarnim selima. To je prostor  Crnogorskog groblja, mesto gde se odigrala važna srbsko – turska bitka poznata kao  Šumatovacka bitka. Sa tog mesta se čitava okolina vidi kao na dlanu.
Vrh Velikog Jastrebca je Pogled ili Zmajevac u istoriji poznat i po zmajevitim vitezovima srpskog srednjevjekovnog dvora.
Aleksinac, večni grad u doba Rima nosio je naziv Rapiana.
Posle smrti cara Uroša pripada knezu Lazaru.
U 14. veku Turci prodiru na Balkan i sultan Musa razara Aleksinac do temelja 1413.
U  Austro-turskom ratu 1716. veliki vezir Halili paša opet potpuno ruši Aleksinac.

Tvrđave

Bovan, odnosno Bolvan, je staro srpsko naselje iz ranog srednjeg veka. Njegovo ime je staroslovenskog porekla i znači statua. Naziv ukazuje da je u Bovnu postojalo slovensko naselje iz paganskih vremena sa paganskim hramom u kome se nalazila statua božanstva. Smatra se da je nastao na ruševinama rimskog konaka Presidium Pompei (Preasidium Pompei), koji se nalazio na trasi rimskog puta (Via militaris), ali ova tvrdnja još nije dokazana. Istoričari i arheolozi nisu jednoglasni oko lokacije Prezidijuma Pompeja koji je kao i dosta toga uništen tokom Atilinih upada na Balkansko poluostrvo. Car Justinijan je obnovio neka utvrđenja, sa naglaskom na ona koja su bila značajna u odbrani carstva što se ne odnosi na pomenuto.

Bovan (Bolvan) se prvi put u literaturi pominje za vreme kneginje Milice i njenih sinova Stefana i Vuka 1395. godine u pismu koje je kneginja Milica poslala manastiru Svetog Pantalejmona na Svetoj Gori.
Bovan – srednjovekovna tvrđava na brdu zvanom Kulina, na ulazu u Bovansku klisuru iz pravca Aleksinca, na levoj obali reke Moravice.

Pretpostavlja se da je stari rimski put Via Militaris, odnosno Carigradski put vodio od Bovna do drugog srednjovekovnog utvrđenja u Lipovcu.
Pored grada Bovna na Kulini su bile jos dve tvrđave. Jedna se nalazila naspram Bovna, takođe na ulazu u Bovansku klisuru iz pravca Aleksinca, ali na desnoj strani Moravice na uzvišenju zvanoj Kitica. Danas od ove tvrđave nema ostataka.
Postoji predanje da je ove dve kule sagradila prokleta Jerina. U narodu je ostala priča da je despotica prelazila po razvučenom platnu od jedne kule do druge. Bolvan se pominje i kao Jerinin grad.
Druga tvrđava se nalazila na brdu Ljiljac, koje se nalazi na izlazu iz Bovanske klisure i smatra se da je podignuto kao utvrđenje za odbranu od Turaka.

Od 476. godine, teritorija današnje opštine Aleksinac je pod vlašću Vizantije. To je period intenzivnog naseljavanja ovog prostora, ali podataka o imenima naselja nema izuzev sela Vakup podno Panićeta.
Za vrijeme turske vladavine jezgro starog slovenskog stanovništva sačuvalo se iznad Vakupa, oko Oble glave.

Paniče

Posle pada pod rimsku vlast teritorija današnje opštine Aleksinac bila je u sastavu provincije Gornja Mezija, a od 293. godine u sastavu provincije Sredozemna Dakija. Via militaris su Rimljani izgradili u I veku nove ere i na ovoj teritoriji imao je dve stanice: mansiju Prezidijum Pompei i mutaciju Rapianu (Grampianu). Nisu poznata imena ostalih rimskih naselja na toj teritoriji. Zna se samo za postojanje tvrđave – kastela Milareka koja je bila na brdu Gradište ili Paniče (228 m).

Reke aleksinačkog kraja

Južna Morava se kod Stalaća spaja sa zapadnom Moravom i nastaje Velika Morava. U dolini tri Morave nastaje srednjovekovna srpska država – Moravska Srbija.

Današnji Aleksinac

Glavna ulica predugačka je da stane u jedan zapis. Stari drveni most na Moravici, “Grobljanski most” kod “Todorove” vodenice tačka je sa koje je pogled na reku najraskošniji.
Do njega je vodila ulica Rajska, od njega Baturovačka.
Pre mosta ovde je bila skela koja je vezivana za  ogromno drvo i koja je spajala turski i srpski Aleksinac.
Posred Starog groblja je hram Svetog Arhangela Mihaila. Sagradio ga je prota Stevan Dimitrijević 1931. Opština grada je skoro uložila sredstva u njegovu obnovu, ali je novi malter sakrio izvornu lepotu. Ipak, vrata su ostala netaknuta kao i ornameti na njima.
Zvonik je stariji od postojećeg hrama što ukazuje na stariju bogomolju  na istom mestu. Na epitafu se jasno vidi godina 1850.
Prva gimnazija u srednjoj i južnoj Srbiji otvorena je u Aleksincu 1865. Godine ukazom kneza Mihaila Obrenovića.
Mjesta koja treba posjetiti su Zavičajni muzej i Gradska kuća, najstarija očuvana kuća u gradu koja se nalazi u ulici Momčila Popovića broj 20.
Udruženje likovnih umjetnika Aleksinca broji preko dvadeset članova.
Festival prvoizvedenih predstava (PIP 2023)
održava se od 2012. Godine u Centru za kulturu i umetnost.
“Protina beseda” je tradicionalna manifestacija prvi put održana 2020. godine, u čast prote Stevana Dimitrijevića, prvog dekana Bogoslovskog fakulteta i rođenog Aleksinčanina.
Kao i Dani Tihomira R. Đorđevića, čuvenog srpskog etnologa koji se školovao i deo radnog veka proveo u Aleksincu. Manifestacija se održava u septembru.
Višegodišnja zamisao da Svrljig organizuje likovnu koloniju ostvarena je zahvaljujući aleksinčanima Radiši Rakiću, profesoru Pavlu Naskoviću kao i vajaru Đorđu Miloševiću, pa se izložba prenosimo organizuje i u Aleksincu u Umetničkoj galeriji Centra za kulturu i umetnost.
Pored dana opštine za vikend oko 5. Juna tu je u augustu i AL ROCK FEST.

Poslednji put grad je rušen 1999. Kad je od strane NATO pakta bombardovan šest puta uz značajne ljudske žrtve.

Na visu Rujevica iznad grada od lepog kamena kopanog u Ozrenu u obliku piramide visine dvanaest metara čiji vrh krase krstovi od belog mramora nalazi se spomenik ruskim dobrovoljcima.
Na mermernim pločama tekst je ispisan na ruskom i srpskom jeziku:
“Spomenik u borbama izginulim ruskim dobrovoljcima koji 1876.godine dođose u pomoć Srbima za vreme nejednake borbe njihove sa turskom carevinom”.
,,Od ove ljubavi niko veće nema ko dušu svoju položi za prijatelje svoje”.
Ruska memorijalna crkva nalazi se u selu Gornji Adrovac, nedaleko od grada i posvećena je pukovniku Rajevskom koji braneći povjereni položaj položi svoj život zajedno sa svih trideset pripadnika svog voda, a ukupno šest stotina i pedeset ruskih vojnika od hiljadu. Vod pukovnika Rajevskog bio je priključen specijalnom odredu Četvrtog srpskog korpusa pod nazivom “Legija posvećena smrti”. U pomenutom boju branili su zastavu Atamana Baklanova, kozaka čuvenog po udarcu sabljom kojim je neprijateljskog konjanika presjekao od ramena do sedla, pa se i danas koristi termin Baklanov udarac za silno i konačno.
Zastava Atamana Baklanova je crna sa bijelom lobanjom i ukrštenim kostima ispod nje i natpisom “Čekam vaskrsenja mrtvih i život budućeg vijeka. Amin.”
Srbi su zavoljeli ovu zastavu, u njoj pronašli svoju simboliku i zbog pukovnika Rajevskog i zbog samog Baklanova.
Ovo je ujedno priča o zastavi četničkog pokreta koja se koristi i slavom pronosi i danas.
Ona je vjerovatno najvrijednija relikvija u srpskom vojničkom i narodnom predanju nastala na području grada ili opštine Aleksinac.